روایت بوسنی؛ از حاتمی کیا تا آنجلینا جولی! /فاجعه ای که مغفول ماند

به گزارش سایت قطره و به نقل ازگروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، چهارمین قسمت از فصل جدید برنامه نقد سینما جمعه شب 20 تیرماه از شبکه پنج روی آنتن رفت.

در این قسمت علاوه بر نقد و بررسی فیلم مستند طلا به کارگردانی پرویز شهبازی، - "، چهارمین قسمت از فصل جدید برنامه نقد سینما جمعه شب 20 تیرماه از شبکه پنج روی آنتن رفت.

در این قسمت علاوه بر نقد و بررسی فیلم مستند طلا به کارگردانی پرویز شهبازی، در قالب پرونده ای ویژه به فقدان روایت سینمایی از جنگ بوسنی و کشتار مسلمانان در سربرنیتسا همزمان با بیست وپنجمین سالگرد این جنایت پرداخته شد.

در بخش نخست برنامه امیررضا مافی میزبان محمدرضا عرب مستندساز و کارگردان سینما بود تا بر مبنای تجربیات و مشاهدات بی واسطه این فیلمساز به مرور مختصات و تبعات فاجعه کشتار مسلمانان در بوسنی و به خصوص سربرنیستا بپردازد.

عرب در آغاز این بخش با گرامیداشت یاد بیش از 9 هزار مسلمان غیرنظامی قربانی شده در این نسل کشی، در پاسخ به سوال مافی درباره دلیل کم کاری خود در سینما پس از کارگردانی فیلم سینمایی ندارها در سال 88 گفت: بخشی از اشکال از خود من است که اساساً فیلمسازِ تندتند فیلم ساختن نیستم.

فیلمنامه برایم مهم است.

فیلمنامه های گوناگونی بعد از ندارها به دستم رسید که هر کدام به دلیلی به سرانجام نرسید.

مثل فیلمنامه ملاقات در وین که مربوط به اوایل شکل گیری داعش بود.

وی ادامه داد: وقتی این پروژه ها به سرانجام نرسید سراغ تهیه کنندگی فیلم سینمایی پری دریایی رفتم که کارگردانش یکی از دوستان فیلم اولی بود، فیلمنامه اولیه از من بود و تهیه کنندگی آن را هم به عهده گرفتم.

این فیلم جوایز متعددی در جشنواره های جهانی هم گرفت و خوشحال بودیم جوانان کشور اثری را در عمق آب های خلیج فارس ساخته اند و فکر می کنم در سالگرد شهدای غواص مناسب خوبی است که بیشتر درباره این فیلم صحبت کنم و بگویم چگونه بابت ساخت این فیلم تنبیه شدیم! روایت سفر به بوسنی در قلب فاجعه عرب در بخش بعد با مرور نسبت کارنامه سینمایی خود با فاجعه سربرنیستا گفت: من فیلم کوتاهی به نام چون کوه ساخته بودم که قصه صعود یک جانباز 70 درصد جنگ به قله دماوند بود و زنده یاد بابک بیات هم برای آن موسیقی ساخته بودند.

آن فیلم در چند فستیوال جهانی رفت که به بهانه آن به ایتالیا و سپس اسپانیا هم رفتم.

ماجرای واقعه بوسنی از سفر به ایتالیا برای من موضوعیت پیدا کرد.

زمانی که تلویزیون گزارشی را از سفر رییس سازمان ملل به سارایوو نشان داد تا تعادلی بین گروه های متخاصم ایجاد کند، اما مردم به دلیل عدم پایبندی به تعهدات با سنگ و چوب دنبالش افتاده بودند! صرب های داخل بوسنی هم نیرو های سازمان ملل را گرفته بودند و به عنوان سپر دفاعی از آن ها استفاده می کردند.

این مستندساز ادامه داد: بعد از سفر ایتالیا به رایزنی ایران در میلان رفتم و گفتم اگر بشود می خواهم کنسول بوسنی را ببینم.

من جوان 24، 25 ساله ای بودم و کنسول بوسنی فرد جاافتاده ای بود، وقتی پرسید چه می خواهی گفتم من فیلمسازم و می خواهم به بوسنی بروم.

گفت آنجا جنگ است! واقعیت این است تصاویری که از کشتار مردم در شبکه های خبری پخش می شد بسیار متأثرکننده و غم انگیز بود، اما در هر حال در آن سفر اتفاقی رخ نداد و به ایران برگشتم.

وی افزود: آن زمان ستاد بوسنی در ایران یک معاونت فرهنگی داشت برادر شهید نواب صفوی مسئول آن بود.

پیشنهاد همکاری دادم و خیلی هم استقبال کردند.

با توجه به قطع بودن خطوط ارتباطی در ایام جنگ امکان هماهنگی از ایران برای این سفر نبود.

به بهانه حضور در فستیوال فیلم سارایوو به شهر رم ایتالیا رفتم که آن زمان یک فرد آزاده رایزن فرهنگی ایران در آنجا بود.

با هماهنگی او عازم سارایوو شدیم و حتی وصیتنامه ای هم تنظیم کردم و به یکی از دوستان دادم.

عرب ادامه داد: بعد از تمام این حوادث زمانی که ما به شهر زنیتسا به عنوان عقبه بوسنی رسیدیم، فاجعه سربرنیتسا رقم خورده بود.

این مستندساز در ادامه ضمن تشریح اضلاع متخاصم درگیر در میدان جنگ در بوسنی گفت: در مرحله ای منطقه سربرنیتسا به عنوان منطقه امن معرفی می شود تا همه آسیب دیدگان به آنجا پناه ببرند و نیرو های کلاه آبی سازمان ملل متعهد می شوند حفاظت این منطقه را برعهده بگیرند.

با این وجود در 21 تیرماه یا 12 جولای عملیات گسترده ای توسط نیرو های صرب سازمان یافته داخل بوسنی علیه این منطقه صورت گرفت.

بعد ها زمانی که به بهانه فیلم زنبق و خاکستر وارد سربرنیتسا شدم، حال بسیار غریبی داشتم.

ورودی شهر یک کارخانه باتری سازی و مقابلش مزار شهدا است.

همه خانواده ها را جمع کرده بودند تا از منطقه دور کنند، اما مرد ها و پسر ها را می گفتند باید از مسیر کوهستان بروند.

در مسیر کوهستان کمین کرده بودند و قبر هایی آماده کرده بودند و تمام این افراد را قتل عام می کردند!وی افزود: آن کارخانه باتری سازی امروز تبدیل به موزه شهدا شده است.

روی این دیوار عدد هایی ثبت شده که وقتی پرسیدم این عدد ها چیست، پاسخ دادند شمار آدم هایی است که باید در نقاط می ایستادند و تیرباران می شدند! فاجعه ای در حال فراموشی در ادامه امیررضا مافی به مغفول ماندن فاجعه سربرنیتسا و نسل کشی صورت گرفته در این منطقه در تاریخ اشاره کرد و عرب نیز گفت: در آن زمان فیلم خاکستر سبز را ابراهیم حاتمی کیا ساخت که به نظرم فیلم بسیار خوبی بود که مهجور واقع شد.

معتقدم آن مسیر را ما باید ادامه می دادیم.

این فاجعه در حال فراموشی است.

من به دعوت موسسه شهید آوینی طرح مجموعه ای مستند در این زمینه را آماده کردم و قرار بود در شبکه مستند سیما به تولید برسد که فعلاً مدیر این شبکه تغییر کرده است.

شخصاً تجربه دیگری هم در شبکه چهار داشتم که پروژه ای کلید خورد، اما به محض تغییر مدیر این شبکه، کلاً کار تعطیل شد.

مشکل اصلی همین است که همه چیز قائم به افراد است.

من هر آنچه تا به امروز درباره بوسنی و سربرنیتسا ساخته ام به دلیل علاقه شخصی مدیران مربوطه بوده است.

این کارگردان سینما تأکید کرد: فاجعه سربرنیتسا تنها مربوط به جهان اسلام نیست و مربوط به تمام بشریت است.

این فاجعه رقم خورده و جهان در قبال آن سکوت کرده است.

عرب با تشریح فرآیند تحولات در منطقه یوگوسلاوی سابق و تلاش کشور های این منطقه برای رسیدن به استقلال به جزییات برخی جنایات در منطقه سارایوو اشاره کرد و گفت: روزی سوار تراموا شده بودم تا کاری را انجام دهم، همان تراموایی که من سوارش بودم را با آرپی جی زدند که خانم بارداری هم سوار آن بود.

مردم عادی را با تک تیرانداز مورد هدف قرار می دادند.

این جنایات رخ داده است.

این وضعیت ادامه دارد و بعد از بوسنی هم قطار حوادث به کوزوو رسید.

امیررضا مافی در ادامه به پرداخت و روایت پررنگ جنگ جهانی در سینمای غرب اشاره کرد و گفت: ما در سینمای ایران نسبت به اولین نقطه مقاومت فرامرزی مان بعد از جریانات لبنان که در بوسنی بود و مسلمانان در آنجا قربانی شدند، سکوت کرده ایم.

بخش خصوصی ما هم در این زمینه ورود نکرده است.

گویی این فجایع مسئله کسی نبوده است.

در سینمای ما به جز خاکستر سبز حاتمی کیا هیچ روایت دیگری نداریم و بعید می دانم دلیلش نبود درام در این منطقه باشد چراکه این حوادث مملو از موقعیت ها و فجایع دراماتیک بوده است.

محمدرضا عرب هم افزود: نه فقط درباره بوسنی که در خیلی از حوزه های مهم دیگر هم سینمای ایران آنگونه که باید ورود نکرده است.

درباره همین کشور عراق، تا به امروز چند کار جدی درباره داعش تولید کرده ایم؟ بحث اصلی این است که مدیریت های ما فصلی است.

مدیریت های موسمی داریم! هر اتفاقی هم تا امروز رخ داده برآمده از سلایق شخصی بوده و هیچ استراتژی مشخصی در این زمینه نداشته ایم.

حتی می توانیم در یک نشست به بررسی روایت دیگر کشور ها از بوسنی بپردازیم که آخرینش فیلم خون و عسل از خانم آنجلینا جولی بود.

خیلی عجیب است که دوستان گمنام ما در آن زمان به منطقه جنگ رفتند، شهید شدند و به قول زنده یاد علی عزت بگوویچ مقاومت را در آن منطقه شکل دادند، امروز هیچ نامی از آن ها در آن منطقه نیست، اما آنجلینا جولی به واسطه ساخت خون و عسل تبدیل به شهروند افتخاری شد و کلید افتخاری سارایوو را دریافت کرد!عرب در پایان تأکید کرد: تا زمانی که ما استراتژی مشخصی در این حوزه نداشته باشیم و نخواهیم کار جدی در این زمینه کنیم، سال به سال می نشینیم و شمار سالگرد ها بالا می رود و اتفاقی هم رخ نمی دهد.

مثل دفاع مقدس که هر سال تنها یادی از آن می کنیم و دیگر هیچ! تفاوت نقد و یادداشت نویسی چیست؟ در بخش دوم برنامه و در ادامه گفتگو های تخصصی امیررضا مافی با بهروز افخمی، به موضوع تحلیل فیلم پرداخته شد.

افخمی در مقدمه این بخش گفت: می خواهیم ببینیم مقوله هایی همچون نقد فیلم و تحلیل فیلم آیا به درد فیلمسازان جوان می خورد و باید به آن توجه داشته باشند یا خیر؟ آیا فیلمساز می تواند از منتقد چیزی یاد بگیرد؟ من معتقدم آموزش در سینما از اینجا آغاز می شود که یاد بگیریم چه چیز هایی را نباید یاد بگیریم و چه خرافه هایی را باید فراموش کنیم.

من در کلاس هایم با دانشجویانی مواجه شدم که به نظرم از کودکی که هیچ چیز از سینما نمی داند هم عقب ترند چراکه چیز هایی را به نام سینما یاد گرفته اند که نباید یاد می گرفتند!وی افزود: یکی از همین موارد این است که معتقدم فیلمساز از منتقد هیچ چیز یاد نمی گیرد.

سالبته لزوم کار منتقد را انکار نمی کنم.

کار منتقد به درد می خورد، اما به درد مخاطب و نه فیلمساز.

مافی در واکنش به این موضع افخمی گفت: یادداشت نویسی در واقع در بسته تبلیغاتی یک فیلم تعریف می شود و کار یادداشت نویس است که به کار مخاطب می آید تا فیلمی را برای تماشا انتخاب کند یا نکند.

اما کار منتقد یادداشت نویسی صرف نیست.

منتقد با هنرمند و اثر هنرمند طرف است.

برخی منتقدان خود هنرمند و به تعبیری مولف را هم در نقد یک اثر مدنظر قرار می دهند.

در مقابل عده ای از منظر تئوری مرگ مولف، تنها به ویژگی های فیلم می پردازند.

افخمی در این بخش گفت: در ایران معمولاً یادداشت نویس با منتقد اشتباه گرفته می شود.

یادداشت نویس باید طرف تماشاگر باشد نه فیلمساز.

او نباید با فیلمساز فالوده بخورد و سکه بگیرد! مثل کسانی نباشد که می گویند اگر به ما پول ندهید، علیه فیلمت مطلب می نویسیم! چنین یادداشت نویسی با هیچکس تعارف ندارد و طرف مردم می ایستد.

او قاعدتاً آدم بداخلاقی هم هست چراکه تعداد زیادی فیلم مزخرف را صرفاً به احترام مخاطب می بیند و مجبور است درباره همه فیلم ها نظر بدهد.

اینجا است که طیفی از مردم از بداخلاقی او جا می خورند.

مافی با تأکید بر لزوم حریت در کار یادداشت نویسی و نقد، گزاره ای اخلاقی را در بحث پیش کشید و در توضیح آن گفت منتقد نباید هیچ وابستگی ای داشته باشد که افخمی در پاسخ گفت: چنین منتقدی همه یا بخشی از مردم را به دشمن خودش تبدیل می کند.

به خصوص فیلمسازانی که انتظار دارند همه فیلمشان دوست داشته شود!در ادامه بحث امیررضا مافی بحث تأثیر فراگیری استفاده از فضای مجازی و شبکه های اجتماعی بر فضای نقد و یادداشت نویسی را مطرح کرد که افخمی با این تأثیر مخالفت کرد.

افخمی در این بخش گفت: مثلی هست که می گوید همه مردم را شاید بتوان برای مدت کوتاهی گول زد، بعضی از مردم را برای همیشه می توان گول زد، اما همه مردم را برای همیشه نمی توان گول زد.

نباید فکر کنیم وضعیت امروز در شبکه های اجتماعی به گونه ای است که می تواند همه مردم را برای همیشه گول بزند.

مافی، اما در پاسخ گفت: از نگاه بنده در عصر جدید هر آن کسی که به شبکه اجتماعی متصل می شود، همه چیز را از این فضا دریافت می کند، حتی وجود خودش را.

امروز آنلاین بودن معنای هستی انسان است و برای بودن ناگزیریم یا متأثر از شبکه های اجتماعی باشیم، یا تأثیرگذار.

در چنین فضایی یک یادداشت نویس در صفحه شخصی خود مطلبی می نویسد و من نوعی او را فالو می کنم.

در این شرایط کسی که حرف متفاوت تر و کار خارق العاده تری می کند بیشتر دنبال می شود و این الزاماً به معنای آن نیست که حرف پرمغزتری هم می زند.

افخمی، اما در موضعی مخالف با مافی تأکید کرد: به نظرم بیش از اندازه فضای مجازی را جدی می گیری.

آنچه امروز در جریان است تفاوت ماهوی با گذشته ندارد و شخصاً کماکان کسی را که احساس کنم حرف حسابی می زند را دنبال می کنم.

در این مرحله بحث ملاک ها و شاخص های مخاطب برای انتخاب گری در مواجهه با آثار هنری و تشخیص حرف حساب در این فضا پیش کشیده شد که مافی در این زمینه توضیح داد: سلیقه آدم ها براساس معیار ها و شاخص ها ساخته می شود و اینگونه نیست که من نوعی بتوانم به صورت شهودی از یک اثر هنری خوشم بیاید یا نیاید.

افخمی در موضعی مخالف، اما تأکید کرد: مسلم است که چنین توانایی ای داری.

این یک اختلاف نظر بنیادی است.

معتقدم هر آن کسی که ذوق هنری داشته باشد، موسیقی خوب از بد را تشخیص می دهد، حتی فالش زدن هم برایش قابل تشخیص است.

ادامه بحث برسر این موضوع به برنامه های بعدی نقد سینما موکول شد.

گزارش واقعیت؛ از گزارش کیارستمی تا طلا ی پرویز شهبازی در بخش پایانی برنامه این هفته نقد سینما نوبت به پرونده فیلم رسید.

امیررضا مافی در این بخش میزبان آنتونیا شرکا و آرش خوشخو منتقدان سینمایی بود تا درباره فیلم طلا ساخته پرویز شهبازی به گفتگو بنشینند.

آنتونیا شرکا در ابتدای این بخش با اشاره به عقبه آکادمیک و علمی پرویز شهبازی گفت: برای صحبت درباره فیلم طلا توجه به این ویژگی پرویز شهبازی بسیار حائز اهمیت است.

شهبازی مانند خیلی از فیلمسازان ما نیست که بگوید موضوعی را مدنظر داشتم و می خواستم هر طور شده آن را در قالب یک فیلم بیان کنم.

انتخاب زبان و بیان سینمایی برای او دغدغه است و این یک ارزش است.

وی با اشاره به کارنامه شهبازی و انتظار بالای به وجود آمده برای مواجهه با طلا گفت: فیلم را اگر یک درام اقتصادی و اجتماعی بدانیم، باید بگوییم که فیلمی برآمده از دغدغه روز است و با زندگی روزمره ما درگیر است.

از این منظر طلا فیلم ارزشمندی است.

به خصوص که مانند آثار دیگر شهبازی توجه ویژه ای به قشر جوان در جامعه دارد.

آرش خوشخو در ادامه و در پاسخ به سوال مافی درباره رذایل اخلاقی کاراکتر های سینمای پرویز شهبازی گفت: پرویز شهبازی متخصص درام اجتماعی است و می دانیم خیلی از فیلمنامه هایی که در سینمای ایران دست به دست می شود، ایده اولیه اش از آن پرویز شهبازی است.

او در این حوزه صاحب سبک است.

مهمترین ویژگی او هم تلاش برای مستندسازی و واقع نمایی در داستان است که این ویژگی در فیلم طلا به اوج خود رسیده است.

شهبازی تلاش کرده است تصویری دقیق از تهران ابتدای دهه 90 در فیلم خود ثبت کند و این دقت در جزییات تاجایی پیش رفته که در سکانسی می بینیم دو نفری که از کنار کاراکتر اصلی در حال عبور هستند، درباره قیمت تتو دارند با هم صحبت می کنند و این نهایت دقت شهبازی برای ثبت یک گزارش از ایران امروز است.

این منتقد افزود: این میزان از تمرکز بر واقعیت های جامعه من را یاد فیلم گزارش عباس کیارستمی می اندازد.

البته که معتقدم نقطه ضعف طلا هم از همین نقطه آغاز می شود.

در فیلم طلا آنقدر همه چیز واقعی است که رنگ پردازی شخصیت ها فراموش می شود.

بین کاراکتر ها ما گویی هیچ تضاد و تفاوتی نمی بینیم.

ما می گوییم کیارستمی واقع گرا است، اما در همه فیلم هایش یک کاراکتر عجیب و غریب برای پیش برد درام وجود دارد.

کیارستمی بستر واقعی ایجاد می کند، اما هم داستان و هم کاراکتر شگفت انگیز برای آن می سازد.

شخصیت های شهبازی در طلا ، اما واقعاً بی رنگ هستند.

این واقع گرایی افراطی متأسفانه امروز سینمای ما را تسخیر کرده است.

آنتونیا شرکا هم در تأیید نقد آرش خوشخو بر شخصیت پردازی طلا ادامه داد: در روایت داستان تا می خواهید کلیدی برای ورود به دنیای هر یک از شخصیت ها پیدا کنید، ناگهان فیلم شیفت می کند روی کاراکتر دیگر و گویی همه کنش ها صرفاً برای پیشبرد درام است.

شاید به دلیل تعدد و پراکندگی کاراکتر ها فرصت پرداخت عمیق تر به شخصیت ها وجود نداشته است.

وی افزود: حتی عشق میان دریا و منصور در داستان برای من باورپذیر نیست؛ و یا اعتماد لیلا به منصور برای قرض دادن چنین پولی.

نسبت مهرداد صدیقیان هم اساساً با این جمع معین نیست.

این شرایط درباره شخصیت های فرعی تر هم وجود دارد.

خوشخو در ادامه گفت: دقایق ابتدایی فیلم به نظرم یک مستند درباره راه اندازی یک شغل است و اگر مستند می شد خیلی جذاب تر هم می شد.

به همین دلیل تا اواسط طلا را با بی میلی دیدم و احساس می کردم فیلم کندی است.

درست از لحظه بچه دار شد دریا و جایی که ایده سرقت مطرح می شود، به نظر طلا تبدیل به یک فیلم بسیار خوب می شود.

در نیمه دوم کاملاً مجذوب فیلم بود و معتقدم گره گشایی ها و گره افکنی های بسیار خوبی دارد.

در بخش پایانی گفتگو آنتونیا شرکا در پاسخ به سوال مافی درباره وجه تسمیه فیلم طلا گفت: به نظرم قطعاً طلا نمی تواند ناظر به اسم دختربچه در فیلم باشد.

مانند فیلم عیار 14 شهبازی که آنجا که صحبت از یک عیاری در نامگذاری فیلم بود.

شاید این نامگذاری ناظر به ارزش اعمالی است که هم می تواند ارزش والایی پیدا کند و هم می تواند در شرایطی انسان را به خاک سیاه بنشاند.

وی درباره اخلاقی عمل کردن دریا با بازی نگار جواهریان در فیلم هم گفت: یکی از نکات جذاب در کارنامه شهبازی حتی آثاری که تنها فیلمنامه آن ها را نوشته است، علاقه شهبازی به قرار دادن دختران آسیب پذیر در معرض یک آسیب است.

شهبازی در واقع به این کاراکتر ها فرصت مواجهه با این رذیلت ها و یا شبه رذیلت ها را می دهد تا رشد پیدا کنند.

از این منظر انتخاب دریا برای نگه داشتن بچه در پایان فیلم انتخابی جسورانه و قابل تقدیر است.

این سوای از این واقعیت است که کار بد همیشه بد است و دریا باید تاوان تصمیمی که برای سرقت از پدر گرفت را در زندگی بپردازد.

آرش خوشخو در ادامه این بحث گفت: دو تصمیم کاراکتر دریا در پایان فیلم شگفت انگیز است؛ هم اینکه به منصور اجازه می دهد پول ها را ببرد و هم اینکه تصمیم به نگه داشتن بچه می گیرد.

ولی کاش در نیمه اول فیلم دریایی داشتیم که واکنش های پایانی اش برایمان معنا داشت.

دریا در نیمه اول یک کاراکتر منفعل است که مدام تصمیم های اشتباه می گیرد و مقهور شرایط است.

وی در پایان صحبت های خود تأکید کرد: در مجموع معقتدم طلا به خاطر نیمه دوم و به خصوص قدرت کارگردانی شهبازی در این نیمه، فیلمی است که می توان با خیال راحت به تماشای آن نشست و من تا امروز به نسبت همه آثار قبلی این فیلمساز آن را بیشتر دوست دارم.

آنتونیا شرکا، اما تأکید کرد: همچنان نفس عمیق را بهترین فیلم پرویز شهبازی می دانم و بعد از آن دربند و پس از آن می توانم طلا را قرار دهم.

برنامه نقد سینما به تهیه کنندگی یوسف بچاری جمعه هر هفته ساعت 22 از شبکه تهران روی آنتن می رود.

کلید واژه ها: برنامه نقد سینما - نقد و بررسی فیلم - کارگردان - سینما - نقد و بررسی - فیلم مستند - برنامه - کارگردانی - نقد سینما - مسلمانان - مستند - شبکه پنج - بوسنی - کارگردان سینما - فیلم - امیررضا مافی - فاجعه - پرویز - روایت - کشتار - بررسی - گرامیداشت - حاتمی کیا - شبکه - مستندساز - آنتن - جمعه - جدید - خبرگزاری - فیلمساز