کودتای اسفند؛ رویای امنیت و آزادی با رضاخان!

کودتای اسفند؛ رویای امنیت و آزادی با رضاخان! برترین ها: این مطلب، به بهانه ی صدمین سالگرد کودتای نظامی سوم اسفند 1299 تهیه شده است.

کودتای 3 اسفند 1299، - کودتای اسفند؛ رویای امنیت و آزادی با رضاخان! برترین ها: این مطلب، به بهانه ی صدمین سالگرد کودتای نظامی سوم اسفند 1299 تهیه شده است.

کودتای 3 اسفند 1299، کودتایی نظامی بود که در سوم اسفند 1299ش توسط دولت انگلیس طراحی شده و با مساعدت عوامل خارجی و ایادی داخلی و دست نشانده های انگلیس به سرانجام رسید.

با تصرف تهران توسط رضاخان و قزاق ها در سوم اسفند، احمد شاه قاجار به ناچار رضاخان را با لقب سردار سپه، به وزارت جنگ و فرماندهی لشکر قزاق منصوب و فرمان نخست وزیری سید ضیاءالدین طباطبایی را صادر کرد.

به موجب آن کودتا، مقدمات تغییر سلطنت قاجار (در این زمان در ایران احمد شاه قاجار حکومت را در دست داشت.

) به پهلوی را فراهم کرد و فصل جدیدی را در تاریخ ایران رقم زد.

در آن روزها چه گذشت؟ کودتای سوم اسفند 1299 کودتایی نظامی بود که توسط رضاخان میرپنج و هم دستی سیدضیاءالدین طباطبایی و با برنامه ریزی افسر انگلیسی آیرونساید اجرا شد.

پژوهش های جدید نشان می دهد که انگلیسی ها نقشی در طراحی کودتا یا آنچه بعداً رهبران می بایست انجام می دادند نداشتند.

اما برخی منابع می گویند 23 روز پیش از کودتا رضاخان با ادموند آیرونساید ملاقات کرد که در این دیدار ژنرال آیرونساید به رضاخان گفته بود اگر شما قدرت را در دست بگیرید ما مخالفتی نداریم.

در نتیجه مذاکرات و هماهنگی های به عمل آمده بین سیدضیاءالدین طباطبایی و رضاخان، در روز سوم اسفند قوای قزاق وارد تهران شده و ادارات دولتی و مراکز نظامی را اشغال کردند.

نزدیک به صد تن از فعالان سیاسی و رجال سرشناس بازداشت و زندانی شدند.

احمدشاه و محمدحسن میرزا (ولیعهد) به کاخ فرح آباد گریختند و سپهدار رشتی (نخست وزیر) به سفارت انگلستان در تهران پناهنده شد.

نتیجه کودتا، رییس الوزرایی سیدضیاءالدین و وزیر جنگ شدن رضاخان بود.

برزخ انتخاب بین امنیت ملی و آزادی علی محمد اسکندری جو در تاریخ ایرانی نوشت: روایت کودتای سوم اسفند روایت برزخ انتخاب بین امنیت ملی و آزادی است؛ دوراهی انتخاب آزادی یا امنیت، کدام یک؟ سفیر انگلیس که لیست افسران را در اختیار ژنرال آیرونساید قرار داده بود پنداری امنیت را بر آزادی ترجیح داده، اما او که ایرانی نبود.

سفیر به نیکی می دانست ایرانی که آزادی را فدای امنیت کند یا برعکس، سرانجام هر دو را باخته است.

کلنل محمدتقی خان پسیان ژاندارم و سرهنگ رضاخان قزاق هر دو از تبار مهاجران گرجی در ایران هستند.

آیا بزرگترین افتخار تاریخ چهل ساله تیپ قزاق آن نبود که مجلس برآمده از جنبش مشروطه را به توپ بسته است؟! بنابراین رسیدن از کهتری به مهتری آیا فقط شایسته رضاخان بود و کلنل بایستی قربانی شود؟ بی گمان اراده معطوف به قدرت برای نجات ایران تنها در ضمیر فرمانده قزاق نبود که در نهاد فرمانده ژاندارم نیز بود.

کودتا و تاریخی که برای ایران رقم خورد مهراد واعظی نژاد در تاریخ ایرانی نوشت: امیر موثق هم در قزوین بود و اسما رییس قوا.

با او یک شب صحبت کردیم که مجری خیال ما بشود و قوا را او به تهران بیاورد.

رسما گفت من دل این کار را ندارم، دور مرا قلم بگیرید.

لهذا از کاظم و مسعود پرسیدم در میان صاحب منصبان آنجا کی قابلیت دارد قزاق ها را به تهران بیاورد.

گفتند رضا خان.

گوینده این چند جمله، سید ضیا الدین طباطبایی، شاید فکرش را هم نمی کرد که اجرای آنچه خیال ما می نامیدش، یعنی کودتای نظامی و برنشاندن دولتی مقتدر به آن آسانی باشد که بود.

احمد شاه قاجار به درخواست مقام های بریتانیایی در ایران، که خواهان نقشی پر رنگ برای رضاخان در پایتخت شده بودند، پاسخ رد داده بود، اما موافقت کرده بود که 500 قزاق تعلیم دیده بریتانیایی در قزوین، برای برقراری نظم و بهبود امور جایگزین همان تعداد قزاق در تهران بشوند.

احمد شاه خبر نداشت که امیرهمایون، فرمانده بی اختیار نیرو هایش، به خواست سید ضیا و بریتانیایی ها تن در داده و فرمان حرکت دو هزار قزاق را به سوی پایتخت صادر کرده است.

در نخستین ساعات بامداد سوم اسفند 1299، قزاق های مستقر در قزوین به سرکردگی رضاخان به دروازه تهران رسیدند.

احمد شاه ساعاتی پیش از آن تعداد واقعی قزاقان را دریافته و به عادت مألوف دست به دامان بریتانیایی ها شده بود که شاید قزاق ها به تهران نرسیده بازگردند.

غافل از آنکه مقام های بریتانیاییِ خود از موافقان، اگر نه برانگیزاننده کودتا بودند.

کودتایی که هیچ نیرویی در پایتخت صد و بیست و اندی ساله قجر حتی عزم مقاومت ظاهری در برابرش را هم نداشت.

شهر به دست قزاق ها افتاد، کودتا موفق شده بود، بدون خون ریزی! یک روز بعد سید ضیا با احمد شاه قاجار که از پادشاهی جز نامی نداشت دیدار کرد.

از شاه خواست به او لقب دیکتاتور بدهد {کسی که کنترل امور را در دست دارد}، اما سرانجام به همان سمت آشنا تر رییس الوزرا رضایت داد.

روحانی و روزنامه نگاری که در روز های منتهی به کودتا عمامه اش را با کلاه عوض کرده بود، هنوز نخست وزیر نشده دستور دستگیری ده ها صاحب منصب و چهره مخالف کودتا را صادر کرد.

هدف کودتا چه بود؟ هدف کودتا آن طور که در اعلامیه هایی به مردم وعده داده شده بود برانداختن ریشه جنایتکاران خودخواه تن پرور داخلی و رهانیدن ملت ایران از سلسله رقیت مشتی دزد و خیانتکار بود.

افرادی که به زعم سید ضیاء و رضاخان، در سال های پرآشوب پس از انقلاب مشروطه زمام مهام {امور} مملکت را به ارث در دست گرفته بودند، مانند زالو خون مردم و ملت را مکیده، ضجه وی را بلند می ساختند.

برنامه تجدد حکومتی و ساختن دولتی مقتدر، که هم بریتانیایی ها و هم بسیاری از ملی گرایان، آن را تنها راه نجات ایران می دانستند، همزمان با آغاز قرن تازه خورشیدی آغاز شده بود.

اصلاح نظام قضایی، تقسیم اراضی دولت بین دهقانان، لغو کاپیتولاسیون، تاسیس مدارس، راه اندازی وسایل حمل و نقل جدید و صد البته لغو قرارداد 1919 ایران و بریتانیا، برخی از برنامه های مفصلی است که سید ضیاء و رضاخان بلافاصله پس از کودتا اعلام کرده بودند.

این آخری، یعنی قرارداد 1919 که مجلس شورای ملی در آن نقشی نداشت، بی تردید یکی از مهم ترین عوامل زمینه ساز کودتا و به نوعی مشروعیت بخش اقدام علیه دولت در ذهن خیل رو به فزونی ملی گرایان ایرانی در سال های پس از مشروطه بود.

کسانی که قرارداد را به نوعی واگذار کردن اختیار کشور به بریتانیایی ها می دانستند و به هر طریق خواهان لغو آن بودند.

بسیاری از این ملی گرایان و روشنفکران راه حل تمام مشکلات کشور را یک دولت مقتدر نظامی می دانستند که بتواند چنین تصمیم هایی را به جای شاه ناتوان قجر بگیرد.

اعلامیه سید ضیا و رضاخان که بلافاصله پس از کودتا منتشر شد، در واقع چیزی جز پژواک همین اندیشه ها نبود که باور داشت برای اینکه تمام این اقدامات میسر گردد، باید قبل از هر چیز و مافوق هر گونه اقدامی، مملکت دارای قشونی گردد که دشمنان داخل و خارج را به حساب دعوت نماید و امنیت در محوطه شاهنشاهی ایران حکم فرما گردد.

با توجه به پیشینه رضاخان، حتی با وجود امضای او، دور از ذهن نیست که نویسنده این متون سید ضیاء بوده باشد.

اما تاکید مکرر او بر اقتدار نظامی بسیار زود تر از آنچه تصور می کرد گریبان خودش را گرفت.

در چهارم خرداد 1300، درست سه ماه بعد از کودتا، سید ضیاء که تا پایان عمر خود را مغز متفکر و مجری اصلی آن می دانست، به دست همان رضا خانی که افتخار کشف اش از میان قطار قزاقان را هم برای خود می خواست، از رییس الوزرایی کنار زده شد تا، در مهربانانه ترین قضاوت تاریخی، جاده صاف کن سلسله پهلوی باشد.

رضاخان که از این لحظه به بعد عملا موثر ترین فرد در سیاست ایران بود، پنج سال دیگر به حکومت صوری احمد شاه تن در داد، اما سرانجام به رای مجلس شورای ملی تاجگذاری کرد و از خان به شاه تبدیل شد.

شاید برای اولین بار در تاریخ ایران، هر چند با کودتایی نظامی، سلسله ای جای سلسله دیگر را بدون جنگ و کشتار گرفته بود.

صد سال پس از آن کودتا، درست مثل فردای آن، بسیاری طرح و اجرای آن را به انگلیسی ها نسبت می دهند.

در سال های اخیر مورخانی مانند محمدعلی همایون کاتوزیان نشان داده اند که (دست کم با مستندات موجود تا به امروز) نشانی از دست داشتن مقام های بریتانیایی در لندن در کودتای سوم اسفند نمی توان یافت و تصمیم ها در سطح مقام های این کشور در تهران و بدون اطلاع دولت وقت بریتانیا گرفته شده بود.

اما کم نیستند کسانی که این روایت را باور ندارند.

از جمله خود رضا شاه، که به روایت محمد علی کاتوزیان، تا واپسین روز های عمرش می گفت مرا انگلیسی ها بر سر کار آوردند.

کلید واژه ها: اسفند - رضاخان - احمد شاه قاجار - نظامی - قاجار - امنیت - آزادی - سالگرد - برترین - انگلیس - فرمان - بهانه - نخست وزیری - ضیاءالدین - توسط - طباطبایی - قزاق - فرماندهی - احمد - در ایران - تهران - سردار - داخلی - منصوب - طراحی - تغییر - سلطنت - خارجی - حکومت - پهلوی