فلسفه اسلامی به دلیل پیوند با امر قدسی با نیهیلیزم مواجه نشد

رییس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران معتقد است: در شرق جهان اسلام با اینکه در علم تجربی حرکت های خوبی نداشتیم، اما هیچ گاه از ابعاد غیبی، وحیانی و قدسی غافل نشدیم.

- به همین دلیل نیهیلیزم در ایران ریشه نداشت و رشد نکرد.

از این رو افراد به میزان آشنایی با فلسفه غرب با سنت فلسفی اسلام بیگانه می شوند و به همان اندازه هم به نیهیلیزم مبتلا خواهند شد.

در روزگاری که مظاهر مدرنیته در ساحات مختلف زندگی بشر نمود یافته و تجلیات متکاثر آن چشمان بسیاری را مفتون خود ساخته است، سخن از فلسفه اسلامی، کارکردهای آن در جامعه امروزی، نقش آن در ساخت تمدن اسلامی و چالش های آن در برابر مدرنیته امری درخور توجه است.

بخش نخست از مصاحبه با غلامرضا ذکیانی، رییس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، با تیتر تفکیک وحی از فلسفه در بنیان های فکری مدرنیته منتشر شد.

در ادامه بخش دوم از این مصاحبه تفصیلی را می خوانید که به نسبت فلسفه غرب با نیهیلیزم، تفکیک روش شناسی قرآن و فلسفه، چرایی گسست میان جامعه و سنت فلسفی و همچنین غرب زدگی پرداخته شده است؛با اوصافی که در بخش نخست گفت وگو درباره فلسفه غرب ارائه کردید، نمی توانیم از منظر خودمان نمره قبولی به مدرنیته بدهیم، چراکه حاصل فلسفه ای است که بر اساس جدایی عقل از وحی رشد یافته است.

اگر از من به عنوان یک دانشجوی فلسفه این سؤال را بپرسید، باید بگویم دانشجوی فلسفه اهل نمره دادن نیست، بلکه کار او این است که به توصیف و تبیین می پردازد و می گوید این اتفاق ها در جهان افتاده است.

از من می توانید بپرسید که بعد از غزالی چه اتفاقی برای فلسفه اسلامی رخ داد، اما به عنوان یک دانشجوی فلسفه نمی توانم به فلسفه غرب نمره ای بدهم.

بسیار خب، در ادامه بحث به نیهیلیزم یا پوچ گرایی که امروزه زیاد مطرح می شود می پردازیم.

برخی ها معتقدند که نیهیلیزم هم میوه همین درخت است که در غرب به وجود آمده و ثمره همین فلسفه است.

در این زمینه چه نظری دارید؟شما با زرنگی تمام عیار همان سؤال قبلی را پرسیدید و من مجبور هستم به شما جواب بدهم.

بله، این اتفاق افتاد؛ یعنی وحی از فلسفه جدا شد و به سمت سکولاریسم رفت و به تعبیری وحی را خانه نشین کردند، اما برای اینکه دقیق تر توضیح دهم که چه اتفاقی افتاده، ناگزیر هستم که به جهان اسلام بازگردم و اتفاقاتی که بعد از غزالی رخ داد را تبیین کنم تا به این سؤال شما پاسخ دهم.

در جهان اسلام درصدد برآمدند تا به ایرادات غزالی پاسخ دهند.

به قدری غزالی پرتأثیر و پرنفوذ بود که هرکسی به فراخور دانشی که داشت، علاقه مند بود به سمت پاسخ دادن به او برود.

سرنوشت ابن رشد را تبیین کردم، اما نوبت این است که ببینیم در شرق جهان اسلام چه اتفاقی افتاد.

در شرق جهان اسلام سهروردی ظهور می کند که البته کمتر شناخته شده و در عین حال بیشترین تأثیر را در فلاسفه بعد از خودش به جا گذاشت که از جمله باید به ملاصدرا اشاره کنیم.

سهروردی ضمن توجه تامّ و تمام به ابن سینا و آثار او، به رویکرد اشراقی بوعلی اهمیت بیشتری داد.

ایرادش به وی این بود که به ابعاد اشراقی فلسفه کمتر توجه کرده و از همین رو فلسفه را به ابعاد عقلی محدود ساخته است.

با وجود اینکه سهروردی در سن 38 سالگی به قتل می رسد، اما آثار خوبی در شرح حکمت مشاء از خود به یادگار گذاشته است و هم اینکه در حکمت اشراق، کتابی با این عنوان می نویسد.

سهروردی به ابعاد شهودی، حضوری و نوری از فلسفه می پردازد و محوریت فلسفه خود را بر این مایه ها استوار می کند.

وقتی به فلسفه ملاصدرا مراجعه می کنید، می بینید او هم، به شدت تحت تأثیر نگاه شیخ اشراق واقع شده است.

بنابراین اگر کسی بیاید و بگوید که ملاصدرا عرفان را به زبان فلسفه درآورده و برای ادعاها و شهودهای عرفانی، براهین عقلی اقامه کرده است، همچنان که در کتاب هایش از برهان عرشی و فرشی نام می برد، پُر بی راه نگفته است.

این نکته را هم باید توضیح بدهم که غربی ها، به ویژه تا 50 سال پیش از این، از ابن رشد به عنوان آخرین فیلسوف جهان اسلام نام می بردند و فکر می کردند که بعد از ابن رشد، فیلسوف دیگری در جهان اسلام ظهور نکرده است.

البته نمی دانم که نمی خواستند فلاسفه پس از ابن رشد را ببینند یا اینکه نمی توانستند این کار را بکنند، اما در هر صورت، ما ابن عربی را داریم که هرچند برای غرب جهان اسلام است، اما تأثیرش را در شرق جهان اسلام گذاشته است.

پس از ابن عربی در حوزه اصفهان فلاسفه ای مانند میرداماد و میرفندرسکی ظهور می کنند و در عصر صفویه هم ملاصدرا را داریم.

ملاصدرا و پیوند عقل و شهودملاصدرا، عقل و شهود را چنان به یکدیگر نزدیک می کند که جدا کردنشان بسیار سخت می شود و اگر کسی بخواهد وی را صرفاً عقلانی بببیند، نمی گویم خیانت کرده، اما به هر حال ملاصدرا را نشناخته است.

صدرالمتألهین تحت تأثیر ابن عربی و شیخ اشراق بوده و با عرفان هم آشنایی خوبی داشته است.

وی کتاب کسر اصنام الجاهلیه را می نویسد و صوفی های منحرف را نقد می کند، اما در عین حال به شدت اهل عرفان و مباحث شهودی بوده و فلسفه ای را ارائه می کند که این فلسفه یعنی حکمت متعالیه باقی ماند.

با این حال، حکمت متعالیه آن چنان که شایسته بود معرفی و شناخته نشد، هرچند که از نظر تاریخی هم معاصر غرب است و همان اتفاقاتی که در غرب افتاد، در اینجا هم رخ داده است، اما حکمت ملاصدرا به سمت تفکیک علم از فلسفه پیش می رود.

در غرب، علم تجربی تبدیل به مهم ترین علم می شود، اما بعد از ملاصدرا به دلیل حمله مغول، تمدن اسلامی به محاق رفت و علم تجربی در حوزه حکمت متعالیه آن چنان که باید و شاید دیده نشد.

نادیده گرفتن بُعد معنوی انسان را پوچ گرا می کندبه همین دلیل، در این چهارصد سال اخیر که از زمان ملاصدرا می گذرد، در جامه ای مانند ایران که دارای سابقه بیش از سه هزار سال در حوزه تمدنی در دوره اسلام و قبل از اسلام است، این انتظار که به نحوی به سمت علوم تجربی و کسب تکنولوژی کنیم که دچار نیهیلیزم نشویم، محقق نشد.

نیهیلیزمی که اشاره کردید به این ترتیب بود که در عصر روشنگری و رمانتیسم، وحی، معنویت و ایمان به غیب به صورت عمدی کنار گذاشته می شود و همه چیز روی انسان متمرکز می شود.

این در حالی است که انسان موجودی تعالی خواه و متمایل به غیب است، ولی وقتی تحت تأثیر تکنولوژی قرار گرفت و مدام پیشرفت های این چنینی را تجربه کرد، در نهایت به علم پرستی هم می رسد و موجب می شود که بُعد وجودی معنوی اش نادیده بگیرد و همین جاست که نیهیلیزم زاده می شود.

فلسفه اسلامی به دلیل پیوند با امر قدسی با نیهیلیزم مواجه نشددر شرق جهان اسلام، درست است که در بٌعد علم تجربی حرکت های خوبی نداشتیم و در تقویت این بُعد کوشش نکردیم، اما هیچ وقت ابعاد غیبی، وحیانی و قدسی ما مورد غفلت قرار نگرفت.

به همین دلیل نیهیلیزم هم در شرق و به طور ویژه در ایران و حوزه اسلامی نتوانست ریشه بگیرد و رشد کند.

به میزانی که افراد با فلسفه غرب آشنا و با سنت فلسفی ما بیگانه می شوند، به همان اندازه هم به نیهیلیزم یا همان پوچ گرایی مبتلا خواهند شد.

تصور بنده این است که باید اولاً، میراث فلسفه اسلامی را به خوبی بشناسیم، ثانیاً، فلسفه غرب را هم به خوبی مورد بررسی قرار دهیم که نشناختن این فلسفه را جزو گناهان بزرگ تلقی می کنم و ثالثاً، سنت خودمان را که سنتی به غیر از سنت فلسفی است و عبارت از قرآن و روایات است، بشناسیم.

ما یک سنت هزار و چهارصد ساله متکی به قرآن و حدیث داریم که باید در شناخت آن بکوشیم و گمان نکنیم که هرچه داریم فلسفی است.

اگر اینها را به خوبی بشناسیم اتفاقات خوبی در پیش خواهیم داشت.

از قرآن و سنت غافل بوده ایمنکته مهمی که می خواهم به آن اشاره کنم این است که با همه احترامی که به فلسفه و کسانی که تحت تأثیر فلسفه هستند قائلم، به قرآن و سنت اعتقاد عمیقی دارم و معتقدم باید قرآن و سنت را با همان روش خود قرآن و سنت مطالعه کنیم.

معنای این حرف هم به هیچ وجه تفکیکی نیست که این روزها به مکتب تفکیک معروف شده است.

بلکه قرآن خودش روش، اصول، هستی شناسی و معرفت شناسی دارد.

در مورد تفکیک اینها باید بگویم، اهل فن می دانند که اگر کسی بگوید قرآن نظام معرفت شناسی، هستی شناسی و انسان شناسی دارد، خواه ناخواه تحت تأثیر فلسفه قرار دارد.

بنابراین اگر کسی از من سؤال بپرسد و بگوید شما که ادعا می کنید بدون فلسفه هم می توان این حرف ها را بزنیم، این ها را تبیین کنید، دوباره من را در بازی فلسفه انداخته و از من می خواهد که در میدان فلسفه از اسلام حرف بزنم، اما این طور نیست و اسلام خودش، اصول و قواعد مستقل خود را دارد که به نظرم این اصول هم به شدت مورد غفلت واقع شده که گروهی باید به صورت مستقل به آنها بپردازند.

با وجود این سنت غنی فلسفی و عرفانی که با معنویت هم گره می خورد، چرا جامعه ایرانی آن قدر غرب زده و تحت تأثیر غرب است و روز به روز هم این غرب زدگی بیشتر می شود؟ یعنی نه تنها ارتباط جامعه با سنت عرفانی و فلسفی برقرار نمی شود، بلکه روز به روز جامعه غربی تر می شود.

از پرسیدن این سؤال باید از شما تشکر کنم.

بسیار سؤال به موقع و به جایی بود.

وقتی می گویید امروز، مقصود شما دوره معاصر ماست که دوره چهل سال پس از انقلاب را شامل می شود و اجازه می خواهم که قدری با صراحت در این زمینه صحبت کنم.

در مورد برداشت هایی که از دین و فلسفه اسلامی در این سال های پس از انقلاب داشته ایم در یکسری از موارد خیلی خوب حرکت کرده ایم و در این زمینه می توان نمره خوبی به انقلاب اسلامی داد، اما یک جاهایی هم خوب حرکت نکردیم که چالش فعلی را برای ما به وجود آورده است.

دوگانه ملی – مذهبی و چالش های آنقبل از پیروزی انقلاب اسلامی، برای اینکه حکومت پهلوی و منتسبان آنها افراد مذهبی را بکوبند، ملیت ایرانی را در مقابل مذهبیون قرار دادند و ملیت و ناسیونالیسم را آن چنان در این زمینه تقویت کردند که جوانان قبل از انقلاب در مقابل یک دوگانه قرار گرفتند که یا باید ایرانی و ملی گرا باشند و یا مسلمان انقلابی.

این اتفاق افتاد تا اینکه به پیروزی انقلاب اسلامی منجر شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم این دوگانه در ذهن انقلابیون باقی ماند.

در این فضا، انقلابیون مذهبی پیروز شده بودند و این دوگانه در ذهنشان بود که ملیت در مقابل انقلاب است و لذا تصمیم گرفتند که ملیت را به شدت بکوبند؛ یعنی خودمان با دستان خودمان ملیت ایرانی را کوبیدیم و با تاریخ ایران، فرهنگ ایران، زبان فارسی و بسیاری از چیزهای دیگر مقابله کردیم و فکر می کردیم که اسلام و قرآن یک چیز و ملیت ایرانی چیز دیگر و مقابل اسلام و قرآن است.

در حالی که در همان زمان قبل از انقلاب، آقای مطهری کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران را نوشته بود و هیچ وقت گرفتار این دوگانه پنداری ملی مذهبی نشد.

کتابی نوشت که موجب تعجب همگان شد.

این کتاب می گوید اسلام خدماتی به کشورها اعم از اعراب و غیراعراب کرده است و از جمله خدماتی به ایران کرده که به هیچ کشوری نکرده است.

این یک سمت قضیه است، اما از طرف دیگری، ایرانی ها هم به زرتشتی ها، مسیحی ها و یهودی ها خدمت کردند، اما خدمتی که به اسلام کردند به هیچ دین دیگری نکردند.

دیگر اینکه دیگران هم مانند اعراب به اسلام خدمت کرده بودند، اما به هیچ وجه خدمت آنها به اسلام به اندازه ایرانی ها نبوده است.

آقای مطهری در آنجا نشان می دهد که این ملت با این مذهب چنان درهم آمیخته و محصولاتش را به دنیا داده که اصلاً در دنیا جایگزین ندارد.

اما در سال های پس از انقلاب از این مورد غفلت کردیم؛ یعنی دوگانه ای وجود داشت که می خواست با ملیت، مذهب را بکوبد و ما از این ملیت غفلت کرده ایم.

در طول این 40 سال به بچه های خودمان به خوبی یاد ندادیم که ایران یک چیز مهم است، تاریخ ایران یک چیز مهم است، بزرگان تاریخ ایران قابل توجه هستند و باید به آنها افتخار کرد.

در این زمینه می توانم چند استدلال بیاورم، اما یکی از آنها مطرح می کنم؛ آیا در حال حاضر جوانان ما این طور می اندیشند یا کاری کرده ایم که برخی از آنها اسلام و انقلاب که سهل است، حتی گاهی اوقات پاسپورت فلان کشور درجه چهارم را به پاسپورت ایران ترجیح دهند؟ چرا وقتی اعلام می شود مردم برای یارانه ثبت نام کنند از 75 میلیون نفر، 73 میلیون نفر ثبت نام می کنند؟نتیجه تضعیف ملیتوقتی ملیت را تضعیف می کنیم، مشکلاتی دامن گیر ما می شود که اصلاً باورمان نمی شود و با هیچ چیزی نمی توانیم آن را جبران کنیم.

وقتی ملیت ایران برای ما مهم باشد، منابع این ملیت مثل نفت، گاز، همه معادن انسانی و غیرانسانی هم باید مهم باشد.

در جامعه ای که ملیت مهم است نه تنها مسائل مربوط به همسایه خودمان بلکه مسائل کوچه کناری مان هم رعایت می کنیم.

حتی اگر در دورافتاده ترین نقطه از این کشور هم افرادی زندگی می کنند، به هر حال چون جزو ملت ما هستند باید به آنها فکر کنیم.

در این خطه و سرزمین امن به دنیا آمده ایم.

پدر و مادر ما هم در این سرزمین متولد شده اند.

آگاهی و دانشمان را هم در این سرزمین کسب کرده ایم.

توانسته ایم کلاس برویم، مدارک تحصیلی را کسب کنیم و در این کشور آبرو به دست آوریم و ازدواج کنیم و دارای فرزند شویم.

بنابراین همه اینها را مدیون این سرزمین هستیم.

بنابراین وقتی هرچه داریم از این سرزمین و ملت است باید به آن ادای دین کنیم.

در یک جلسه ای این مسئله را مطرح کردم و یک نفر به من گفت که ادای دینم را کرده ام.

گفتم به چه صورت؟ گفت مدتی است که دارم کار می کنم.

گفتم برای تو در امنیت کامل، شرایطی فراهم شده تا کار کنی و بابت آن پول هم بگیری.

بنابراین همین که در مقابل آن کار مزد دریافت کردی، خود همین مسئله فرصتی است که این سرزمین در اختیار تو قرار داده است.

به تعبیر سعدی هر نفسی که فرو می رود مُمد حیات است و چون بر می آید مفرح ذات .

لذا همین مسئله جای شکرگزاری دارد و دِین شما را به این ملت بیشتر می کند.

اگر نگاه ما به این صورت باشد، هیچ وقت خودمان را تنها نمی بینیم و حتماً باید دوست، همسایه، همکار و دیگر اقوام هم مورد توجه ما باشند و باید این ملیت را تقویت کنیم و وقتی تقویت شد دیگر با ملتی مواجه هستیم که عاشق این ملت هستند.

البته این ملت الآن انقلاب کرده و اسلام را به عنوان حاکم خودش پذیرفته است.

بنابراین این ملت حتی اگر نسبت به حکومتش نقد هم داشته باشد عاشق آن هم می شود.

اما وقتی این ملیت را تضعیف کردیم، با پدیده ای مثل فرار مغزها مواجه می شویم.

شما وقتی با جوان هایی که از کشور خارج شده اند صحبت می کنید، می بینید یک ذره به این مملکت احساس دِین نسبت نمی کنند، در حالی که همه چیز آنها برای این مملکت است و این امکانات با سختی بسیار زیاد فراهم آمده است.

نمونه بارزش هشت سال جنگ تحمیلی است، اما آنها احساس دِین نمی کنند.

چرا؟ چون ملیت را تضعیف کرده ایم.

اما ارتباط این مسئله را با رشته فلسفه عرض می کنم و آن هم اینکه باید مبانی، اصول و روش های این مبحث ملیت و تقویت روحیه ملی روشن شود و اگر فلسفه ما بخواهد کاربردی و وارد زندگی مردم شود، یکی از کارهایی که باید انجام دهد همین است و باید بررسی کند و ببیند که تعلیم و تربیت در جامعه ما به چه صورتی است و چه ضعف هایی داریم و از کجا داریم ضربه می خوریم.

بنابراین یکی از مسائل مهم و قابل توجه پرداختن به بحث ملیت است که باید تعریف شود.

کلید واژه ها: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران - فلسفه - اسلام - مدرنیته - عضو هیئت علمی دانشگاه - اسلامی - ایران - دانشگاه علامه - پژوهشی - تمدن اسلامی - جهان اسلام - کارکردهای - هیئت علمی - حکمت - رییس - ساخت - در ایران - دانشگاه - غلامرضا - بیگانه - مصاحبه - آشنایی - جامعه - پیوند - علامه - منتشر - مختلف - برابر - بنیان - زندگی