داستان واکسن؛ازابله تاکرونا

- سایت خبری تحلیلی اندیشه ها: واکسن ها محصولاتی دارویی هستند که سیستم ایمنی را برای مبارزه با بیماری های خطرناکی که هنوز برای فرد رخ نداده است، آماده می کنند.

واکسن در برابر یک بیماری خاص، مصونیت ایجاد کرده و نقش درمانی ندارد.

درواقع وظیفه واکسن ها پیشگیری از وقوع بیماری است.

برای درک بهتر سازوکار واکسن و چگونگی مصونیت بدون بروز بیماری، ابتدا لازم است که از ساختار سیستم ایمنی، عملکرد آن و سازوکار مواجهه با ذرات بیماری زا یا در اصطلاح رایج میکروب ها کمی بیشتر بدانیم.

به طور طبیعی میلیاردها میکروب درون و روی سطح بدن وجود دارند که با ما همزیستی می کنند.

این میکروب ها روی سطح پوست، درون دهان و لوله های گوارشی، بخشی از دستگاه تنفسی و دستگاه تناسلی ساکن هستند.

سؤال این است که آیا باید از وجود چنین حجم عظیمی از میکروب نگران باشیم؟ در حقیقت اکثر این میکروب ها نه تنها برای ما بیماری زا نیستند؛ بلکه نقش های مهمی در تأمین و حفظ سلامتی ما دارند؛ مانند برقراری تعادل در سیستم ایمنی یا تولید برخی از ویتامین ها به وسیله میکروب های ساکن در دستگاه گوارش.

گروه دیگری از این میکروب ها در محلی از بدن قرار گرفته اند که امکان بیماری زایی را ندارد.

به عنوان مثال به طور طبیعی باکتری هایی درون روده کوچک ساکن هستند که تنها در صورت بروز زخم و خون ریزی در آن موضع توانایی ایجاد بیماری را پیدا می کنند.

سیستم ایمنی مجموعه ای است از سلول ها، هورمون ها و اندام های مختلفی که در تعامل با یکدیگر موجب محافظت بدن در برابر عوامل بیماری زا می شوند.

این سیستم به دو دسته عمده سیستم ایمنی ذاتی و سیستم ایمنی اختصاصی تقسیم می شود.

سیستم ایمنی ذاتی با توانایی تشخیص سلول های خودی از بیگانه در ابتدا از ورود عوامل بیماری زا به بدن جلوگیری می کند و در صورت ورود میکروب، مکانیسم های دفاعی عمومی برای جلوگیری از گسترش بیماری و بیرون راندن میکروب ها فعال می شوند.

پوست سالم، موکوس پوشاننده دستگاه گوارش و تنفس و مواد شیمیایی موجود در اشک چشم و عرق بدن اولین خطوط دفاعی بدن در برابر ورود میکروب ها هستند.

در مرحله بعد از ورود میکروب ها سلول ها و پروتیین های موجود در سیستم ایمنی وظیفه غیرفعال سازی و به بیرون راندن عوامل بیگانه از بدن را دارند.

التهاب موضعی و تب مثال های دیگری از فعالیت سیستم ایمنی ذاتی هستند.

اگر فعالیت های سیستم ایمنی ذاتی نتواند منجر به بازدارندگی میکروب ها شود، آنها در بدن گسترش می یابند.

در اینجا سلول های سیستم ایمنی اختصاصی که با پیام های صادرشده از سوی سلول های خبررسان فعال شده اند، وارد کارزار نبرد با عامل خارجی بیماری زا می شوند.

سیستم ایمنی اختصاصی گرچه در سرعت مقابله با میکروب ها از سیستم ایمنی ذاتی عقب تر است؛ اما ویژگی های منحصربه فردی دارد که آن را برای مقابله مؤثر و کارآمدتر توانا می کند.

سیستم ایمنی اختصاصی دارای قدرت تشخیص اختصاصی و تمایز میکروب ها با کوچک ترین میزان جزییات است، حال آنکه سیستم ایمنی ذاتی توانایی تشخیص کلی تری از میکروب ها دارد.

ویژگی منحصربه فرد دیگر سیستم ایمنی اختصاصی سلول هایی با قابلیت یادآوری مواجهه قبلی با میکروب است.

چگونگی این به خاطر سپردن از طریق سلول هایی به نام سلول های خاطره است که بعد از مواجهه سیستم ایمنی اختصاصی با نوع خاصی از میکروب، این سلول ها که طول عمر زیادی هم دارند (گاهی مادام العمر) در بدن باقی مانده و در صورت مواجهه مجدد با عامل بیماری های مشابه پاسخی سریع و کارآمد به میکروب خواهند داد.

به این شکل قبل از فعال شدن مکانیسم های انتشار و بیماری زایی میکروب سیستم ایمنی آن را خنثی خواهد کرد.

چنین ویژگی های منحصربه فرد سیستم ایمنی اختصاصی امکان پیشگیری از بیماری ها به وسیله واکسن را به ما می دهد.

تاریخ ساخت واکسن به قرن 18 میلادی بازمی گردد؛ زمانی که سالانه 400 هزار نفر در اروپا بر اثر بیماری آبله بزرگ می مردند و افرادی که خودبه خود بهبود می یافتند تا آخر عمر درگیر عوارض بیماری مانند نابینایی و نازیبایی پوست بر اثر جای جراحت آبله بودند.

در اصل ایده ایمن سازی در برابر بیماری آبله به سال ها قبل برمی گشت؛ زمانی که یک راهب چینی در سال 1022 مشاهده کرد افرادی که یک بار از این بیماری جان سالم به در می برند، مجددا به آبله مبتلا نمی شوند.

این راهب پوسته های خشک شده بیماری آبله را می کوبید و گرد آن را به دستگاه تنفسی افراد وارد می کرد که باعث می شد فرد به نوع خفیف تری از آبله مبتلا شود؛ اما احتمال داشت از مرگ آنها جلوگیری شود.

بعدها پوسته های خشک شده آبله را از راه خراش پوستی وارد بدن می کردند که در این روش همچنان سه درصد افراد بر اثر بیماری می مردند و افرادی که زنده می ماندند، ممکن بود بینایی خود را از دست بدهند و به علاوه جای زخم های آبله برای همیشه روی بدن آنها باقی می ماند.

در قرن 18 میلادی ادوارد جنر واکسن را با مکانیسم صحیح تری کشف کرد.

این پزشک انگلیسی متوجه شد افرادی که به آبله خفیف گاوی مبتلا می شوند، بعد از بهبودی در برابر بیماری آبله بزرگ مصون هستند.

نکته مهم بعدی این بود که اثر آبله گاوی برای همیشه روی پوست این افراد باقی نمی ماند.

جنر در آزمایش های متعدد خود در مرحله اول زخم های خشک شده آبله گاوی را از راه خراش پوستی وارد بدن افراد می کرد که باعث می شد تا چند روز علائم بیماری شامل تب و بثورات پوستی ظاهر شوند.

پس از بهبودی، جنر ذرات خشک شده آبله انسانی را از راه خراش پوستی وارد بدن فرد می کرد که طبق مشاهدات اولیه و پیش بینی های جنر فرد به بیماری مصونیت نشان می داد.

به لطف کشف بزرگ ادوارد جنر ، امروزه بیماری آبله بزرگ به طور کامل ریشه کن شده است و بیماری ویروسی دیگر یعنی فلج اطفال هم با برنامه واکسیناسیون جهانی بسیار نزدیک به ریشه کن شدن است.

کشف واکسن هاری از سوی لویی پاستور گام بعدی به سمت پیشگیری از بیماری های میکروبی بود.

پیشرفت در علم میکروب شناسی باعث افزایش سریعی در تعداد و تنوع واکسن ها شد.

انواع واکسن های موجود در دسترس را می توان به پنج گروه عمده تقسیم بندی کرد: - واکسن زنده ضعیف شده که حاوی میکروب زنده ای است که قابلیت تکثیر را داراست، اما توانایی ایجاد بیماری را ندارد.

مصرف یک تا دوره از این واکسن ها برای ایمنی مادام العمر کافی است.

واکسن های سرخک، سرخجه و اوریون به این گروه تعلق دارند.

- دسته دوم واکسن حاوی میکروب غیرفعال شده است که قابلیت تکثیر ندارند، اما توانایی تحریک سیستم ایمنی را دارا هستند.

این گروه از واکسن ها نسبت به گروه قبلی ایمنی زایی کمتری تولید کرده و برای رسیدن به حداکثر ایمنی، نیاز به تکرار واکسیناسیون در دفعات متعدد است؛ مانند واکسن هاری.

- گروهی از باکتری ها با تولید سم ایجاد بیماری می کنند و از سم خنثی شده آنها برای تولید واکسن گروه سوم واکسن ها استفاده می شود.

واکسن دیفتری و کزاز مثال هایی از این گروه واکسن هستند.

- پیشرفت علم میکروبیولوژی و گسترش دانش علم ژنتیک باعث نوآوری در ساخت واکسن های گروه چهارم شدند.

در واکسن های جدید تلاش بر این بود تا به جای استفاده از میکروب کامل، از بخش هایی که در ایمنی زایی درازمدت نقش ویژه ای ایفا می کنند، استفاده شود.

به این شکل عوارض جانبی احتمالی واکسن ها هم کاهش پیدا کردند.

واکسن هپاتیت ب، واکسن HPV که از ایجاد زگیل تناسلی و سرطان دهانه رحم جلوگیری می کند و واکسن آنفلوانزا مثال هایی از گروه چهارم هستند.

- جدیدترین نسل واکسن ها با تکیه بیشتری بر علم ژنتیک ساخته می شوند که توان بالایی در تحریک مؤثر سیستم ایمنی برای مصونیت پایدار را دارا هستند.

از نکات مثبتDNA واکسن ها و واکسن های نوترکیب می توان به عوارض جانبی پایین و قابل استفاده بودن برای طیف بزرگی از گروه های سنی و شرایط سلامت عمومی اشاره کرد؛ حال آنکه در واکسن هایی که قبلا اشاره شد، گاهی محدودیت هایی از این دست وجود داشت.

به طور کلی واکسن ها دارای اجزای تقریبا مشابه، اما محتویات متفاوتی هستند.

تفاوت در محتویات به نوع واکسن و متعاقبا روش نگهداری آن بستگی دارد.

هر واکسن از بخش محرک سیستم ایمنی یا آنتی ژن، تثبیت کننده ها، ادجوانت، آنتی بیوتیک و مواد نگهدارنده از آلودگی میکروبی تشکیل شده است.

آنتی ژن قسمتی از میکروب بوده که قادر به تحریک سیستم ایمنی اختصاصی به شکل موثر و ایجاد سلول های خاطره است.

تثبیت کننده ها باعث حفظ ساختار اجزای واکسن طی مراحل ساخت تا مصرف می شوند.

ادجوانت ماده ای است که باعث رهاسازی تدریجی آنتی ژن در بدن شده تا سیستم ایمنی فرصت کافی برای مواجهه و مقابله با آنتی ژن را داشته باشد.

آنتی بیوتیک و نگهدارنده ها از آلودگی میکروبی احتمالی واکسن جلوگیری می کنند.

تولید واکسن پروسه طولانی و زمان بری دارد؛ یعنی به طور متوسط برای ساخت هر واکسن حدود 10 سال زمان لازم است.

سازمان غذا و داروی آمریکا اولین واکسن برای ویروس ابولا را سال قبل تأیید کرد؛ درحالی که 43 سال از کشف اولیه این ویروس مرگبار می گذرد.

با وجود سرمایه گذاری های کلان دانشمندان اما در زمینه ساخت واکسن برای ویروس HIV، عامل بیماری ایدز و میکروب عامل عفونت های ویروسی متناوب تنفسی (RSV) پیشرفت چندانی نداشته اند.

زمستان سال گذشته وجود ویروس جدیدی از خانواده کرونا ویروس ها در ووهان چین گزارش شد که خیلی زود بیماری حاصل از این ویروس به یک همه گیری جهانی تبدیل شد.

در 30 سال گذشته هر 10 سال یک بار شاهد ظهور یک کرونا ویروس جدید بوده ایم که بخش بزرگی از سیستم بهداشتی عمومی را درگیر می کند، اما اهمیت بیماری کووید-19 نه تنها به علت کشنده بودن ویروس در برخی افراد، بلکه به علت قابلیت سرایت بیماری از افراد ناقل بدون علامت هم هست.

با توجه به میزان روزافزون تعداد مبتلایان و عدم موفقیت اکثر کشورهای جهان در مهار بیماری، امید برای دسترسی به واکسن در مدت زمان کوتاه پررنگ تر شده است.

درحالی که عده ای از متخصصان حوزه واکسن خوش بینانه منتظر نهایی شدن تحقیقات و آماده سازی واکسن تا پایان سال 2020 میلادی یا اوایل سال 2021 هستند، بعضی از دانشمندان معتقدند تحقیقات سریع برای تولید واکسن بسیار عجولانه است.

بیشتر از صد واکسن برای ویروس SARS-CoV2 در حال ساخت است، اما فقط تعداد کمی از آنها به مرحله آزمودن روی مدل انسانی رسیده اند.

این گروه از تست ها در سه فاز طبقه بندی می شوند و برای عرضه واکسن به عرصه عمومی همه این مراحل باید به نتیجه گیری نهایی رسیده باشند تا با بررسی نهایی نتایج مجوز استفاده عمومی صادر شود.

در وضعیت نیاز اورژانسی به واکسن مانند پاندمی اخیر، هر سه فاز تست ها به طور هم زمان انجام می شوند و درصورتی که نتایج این سه مرحله با موفقیت به پایان برسد، واکسن برای مصرف عمومی در دسترس قرار خواهد گرفت.

در مرحله اول، واکسن به گروه کوچکی از افراد داوطلب سالم برای تعیین دوز مؤثر و نحوه پاسخ دهی سیستم ایمنی تزریق می شود.

در مرحله دوم، واکسن روی گروه های چند صد نفری از داوطلب ها برای بررسی اثر و عوارض جانبی سریع پدیدارشونده آزمایش می شود.

در مرحله سوم، گروه مورد مطالعه، شامل هزاران داوطلب جهت بررسی و تأیید نهایی ایمن بودن واکسن و عوارض جانبی نادر آن است.

سازمان بهداشت جهانی جدول واکسن هایی را که مراحل تست های بالینی را می گذرانند، با آخرین به روزرسانی ها در دسترس همگان قرار می دهد (رجوع شود به وب سایت سازمان جهانی بهداشت).

اولین واکسن در ماه فروردین به مرحله تست بالینی رسید و در حال حاضر مجموعا 9 واکسن در مراحل آخر تست بالینی هستند که به طور حتم بعضی از آزمایش ها به نتایج مطلوب نخواهند رسید که از نظر دنیای پزشکی امری قابل درک است اما تعدادی از این واکسن ها قادر به تحریک مؤثر سیستم ایمنی برای تولید آنتی بادی های اختصاصی علیه ویروس کووید-19 خواهند بود.

در ادامه خلاصه ای از جزییات واکسن هایی که مراحل آخر تست بالینی را طی می کنند، می بینید: 1- واکسنی که این روزها در صدر اخبار پزشکی دنیا قرار دارد متعلق به شرکت بیونتک آلمان با همکاری شرکت آمریکایی فایزر بوده و واکسنی است که با فناوری mRNA طراحی شده است.

این واکسن تا مرحله سوم تست بالینی در کشورهای آمریکا، آرژانتین، برزیل و آلمان رسیده است.

بعد از اتمام مراحل اول و دوم تست بالینی، تحقیقات روی این واکسن برای بررسی عوارض جانبی گزارش شده متوقف شد و پس از مدتی مجددا از سر گرفته شد.

اخیرا خبر اثربخشی 90 درصدی این واکسن منتشر شده است و امید آن می رود که واکسن هرچه زودتر مجوز مصرف برای عموم را دریافت کند.

چالش های پیش روی این واکسن، میزان اثربخشی آن در گروه های مختلف مردم است که ممکن از نظر سن و شرایط سلامت عمومی در سطح پایین تری از داوطلبان دریافت کننده واکسن قرار داشته باشد.

چالش بعدی شرایط نگهداری واکسن در دمای منهای 70 درجه تا قبل از تزریق است که سازندگان واکسن می بایست برای ذخیره سازی حجم بالای واکسن و توزیع آن در کشورهای مختلف تمهیدات لازم را در نظر بگیرند.

2- دومین اخبار موفقیت بالای 90 درصد ایمنی سازی متعلق به شرکت آمریکایی مودرنا با همکاری مؤسسه ملی سلامت آمریکاست.

این دو شرکت واکسنی را با فناوری ای مانند شرکت بیونتک آلمان ساخته اند که در حال تست در مرحله سوم بالینی است و نتایج موفقیت آمیزی را هم در این سطح نشان داده است.

درحالی که تحقیقات برای نتایج بیشتر ادامه دارد، کشورهای آمریکا، ژاپن، قطر و کانادا این واکسن را پیش خرید کرده اند.

3- شرکت چینی سینوواک مراحل اول و دوم تست بالینی واکسن کرونا از گروه واکسن های غیرفعال شده را در چین و مرحله سوم را در کشورهای برزیل، اندونزی و ترکیه پشت سر گذاشته است و در حال حاضر واکسن برای افراد با مشاغل با ریسک بالای ابتلا به کووید-19 در حال تجویز است.

4- انستیتو ووهان چین با همکاری شرکت خصوصی بیوتکنولوژی چینی سینافارم مرحله سوم تست بالینی واکسن کرونای غیرفعال شده را در کشورهای امارات متحده عربی، مراکش و پرو پشت سر گذاشته است.

5- شرکت سینافور با همکاری انستیتو بیجین چین واکسن دیگری را از گروه میکروب غیرفعال در کشورهای امارات و الجزایر به مرحله سوم تست بالینی رسانده است.

کشور امارات متحده عربی تصویب اضطراری واکسن سینافارم را برای استفاده کارکنان بخش مراقبت های بهداشتی حتی قبل از تأیید ایمن و مؤثر بودن واکسن توسط شرکت سینافارم اعلام کرد.

این شرکت در حال آماده سازی برای تولید دو واکسن خود با برنامه ریزی برای تولید یک میلیارد دوز در سال است.

6- دانشگاه آکسفورد به همراه شرکت سوئدی بریتانیایی AstraZeneca واکسنی با فناوری وکتور آدنوویروس طراحی کرده اند که در مراحل آزمایش روی حیوانات ایمنی زایی خوبی را نشان داده است.

فاز دوم تست واکسن در کشورهای انگلستان، هندوستان و فاز سوم در کشورهای برزیل، آفریقای جنوبی و آمریکا انجام خواهد شد.

اگرچه در مسیر ساخت این واکسن توقف هایی برای بررسی و پیگیری های مؤثر و ایمن بودن صورت گرفت اما از مهرماه سازمان غذا و دارو مجددا اجازه مراحل تست بالینی این واکسن را صادر کرد.

7- شرکت چینی سن سینو با همکاری آکادمی علوم پزشکی نظامی با استفاده از فناوری مشابه واکسن دانشگاه آکسفورد واکسنی را به مرحله سوم تست بالینی در کشورهای عربستان سعودی، پاکستان و روسیه رسانده است اما هنوز راجع به اجبار تزریق واکسن به سربازان چینی نظر قطعی نداده است.

8- شرکت واکسن سازی آمریکایی نانوواکس واکسنی را با هدف گیری پرونده های چسبنده به میزبان طراحی کرده اند که در حال گذراندن مرحله سوم تست بالینی در کشور انگلستان است و در ادامه روی داوطلبان کشور آمریکا تست خواهد شد.

9- انستیتوی تحقیقاتی گاملیا زیر نظر وزارت بهداشت روسیه واکسنی را با فناوری مهندسی ژنتیک طراحی کرده است.

شهریورماه رییس جمهور روسیه اعلام کرد واکسن به مرحله عرضه برای مصرف عموم رسیده است، درحالی که هنوز مرحله سوم تست بالینی آغاز نشده بود.

با انتقادات متخصصان واکسن تأیید نهایی شدن واکسن پس گرفته شد و در حال حاضر مرحله سوم تست بالینی این واکسن در کشورهای روسیه، بلاروس، امارات متحده عربی و هند د ر حال انجام است.

*** طبق نظر سازمان بهداشت جهانی در حال حاضر واکسنی برای کرونا ویروس وجود ندارد اما می توان خوش بین بود که تا اواسط سال آینده نتایج تست های مرحله سوم نهایی شده و پس از بررسی و تأیید نهایی واکسن وارد بازار مصرف خواهد شد؛ اگرچه هیچ پیش بینی قطعی ای برای این تاریخ وجود ندارد.

همچنین سازمان بهداشت جهانی اذعان می دارد نمی توان امیدوار بود با ورود واکسن به عرصه عمومی همه گیری به سرعت کنترل شود زیرا باید دید اثرگذاری چه مدت بعد از واکسیناسیون حاصل می شود و با چه سرعت واکسن در دسترس همگان قرار خواهد گرفت.

دانشمندان معتقدند با توجه به ویژگی ویروس کرونا و میزان جهش بالای آن، این بیماری همچون آنفلوانزا یک بیماری فصلی باقی خواهد ماند و واکسیناسیون باید مرتب تکرار شود.

با توجه به وخامت روند گسترش بیماری و روشن نبودن زمان قطعی دسترسی به واکسن، در حال حاضر بهترین راه رعایت نکات بهداشتی پیشگیرانه است.

کلید واژه ها: بیماری - میکروب - واکسن - سیستم ایمنی - دستگاه - مصونیت - دستگاه تنفسی - سیستم - ایمنی - درون - پیشگیری - همزیستی - مبارزه - دارویی - عملکرد - درمانی - اندیشه - ساختار - طبیعی - تنفسی - حقیقت - برابر - عظیمی - وظیفه - خبری - سایت - دهان - لازم - ذرات - لوله