رابطه اراده با معرفت �با تکیه بر تبیین نظریه معرفت طبعی جاحظ� - بخش دوم و پایانی رابطه اراده با معرفت

متکلمین در موضوع ایمان و این که حقیقت آن معرفت الله است با این پرسش مواجه شدند که آیا معرفت الله ارادی است یا به صورت غیر ارادی و اضطراری واقع می شود.

- 8.

به آنچه به نفع اوست و آنچه به ضرر اوست آگاه باشد (جاحظ، 1965م، ص57).

جاحظ علاوه بر هشت شرط استطاعت، یک سبب دیگر برای آزادی انسان قائل می شود و آن تسویه بین عقل و تمایلات در نفس است.

هرگاه عقل یا غرایز غلبه پیدا کنند، فعل به صورت اضطراری یا طبعی واقع می شود و برای اراده فرصتی جهت انتخاب نخواهد بود (جاحظ، 1965م، ص57-58).

بنابر اعتقادی عقل حارس (نگهبان) و طباع محروس (محافظت شده) است، و نفس به طباع وابسته است.

زمانی که حارس (عقل) قوی تر از طباع نفس باشد، میل نفس طبیعتاً با او خواهد بود.

چون شأن نفس این است که به سوی قوی ترین فاعل و محکمترین سبب متمایل شود.

و هر گاه قوه دو فاعل برابر باشد فعل اختیاری خواهد بود و از حد غلبه یکی از دو فاعل خارج است، هر چند غلبه در موارد آسان و سخت مختلف می شود، و بعضی از آن ها مخفی و بعضی آشکار است.

هرگاه طبیعت بر عقل قوت پیدا کند، عقل را سست می گرداند و آن را تغییر می دهد، هرگاه عقل سست شود، معانی در قوه واهمه عقل تغییر می کند و برای عقل به شکل غیر واقعی تمثل پیدا می کند.