ارتباط موسیقی با فضائل اخلاقی

از آنجا که هم اصول و هم سلوک اخلاقی در اخلاق اسلامی برگرفته از منابع وحی و فعل و تقریر معصومین است،در هیچ یک از این آثار نمی توان به تصریح، تلویح یا کنایه، - بخش دوم و پایانی تکرار اعمال متأثر از موسیقی دومین و البته مهم ترین عامل شکل گیری ملکات اخلاقی ـ اعم از فضائل و رذائل ـ در نفس انسان، تکرار اعمال اوست؛ این عامل نیز مشترک بین دیدگاه اخلاقی دینی و غیردینی است؛ اما علمای اخلاق اسلامی، این عامل را مقدم بر عامل قبلی دانسته اند.

(فارابی، 1413: 236) بر طبق این مبنا، صورت های حاصل از اعمال انسان، در صورت تکرار آن اعمال، رفته رفته در نفس او رسوخ یافته، زمینه شکل گیری ملکات اخلاقی او را فراهم می آورند.

این عامل به قدری اهمیت دارد که بزرگانی همچون ملاصدرا تکرار اعمال انسان را منشأ ملکات اخلاقی او دانسته و ملکات اخلاقی را نیز منشأ صورت های جسمی در عالم آخرت برشمرده اند: تمام صورت های جسمی در عالم آخرت، حاصل ملکات خوب و بد اخلاقی انسان و اعتقادات و نیات صحیح و فاسدی است که در دنیا به واسطه تکرار اعمال و افعال او در نفسش رسوخ می یابد.

بنابراین اعمال انسان، منشأ اخلاق او در دنیا و هیئت ساخته شده او نیز مبدأ اجسام در آخرت است.

(صدرالمتألهین، 1361: 283) اما کیفیت حصول ملکات در اثر تکرار اعمال چگونه است؟ ملا احمد نراقی می گوید: بدان که ه